Thần Đặng Quang quê ở La Sơn, trấn Nghệ An (nay là Đức Thọ, Hà Tĩnh) dòng dõi công thần, là con thứ của tướng quân Đặng Tất; Tương truyền Thần có phong thái lịch duyệt, tướng mạo khôi ngô, chí khí hiên ngang, thường đi nhiều nơi kết giao bạn bè, nuôi chí báo đền nợ nước, năm 40 tuổi Ngài đến vùng đất Cẩm La, huyện Tống Sơn, Ngài thấy ở đây núi non hiểm trở, sông suối bao bọc quanh trang ấp, nhân dân thuần hậu, Ngài dựng một ngôi nhà bằng tre nứa lợp cỏ tranh xăng gọi là “Viên Long Xá” Ngài sống đức độ với dân, trừng trị kẻ cường bạo nên được nhân dân địa phương rất kính trọng, yêu mến đức tài; Ngài chiêu tập nhân tài, nghĩa dũng được hơn trăm người, lấy danh hiệu là Tây Việt, danh tiếng vang động đến tận Lam Thành, Nghệ An.

Đến thời Trần Giản Đế, khi Giản Định Đế được cha ông là Đặng Tất cùng tướng quân Nguyễn Cảnh Dị giúp sức; tháng chạp năm 1408 hội các đạo quân từ Tân Bình, Thuận Hóa, Nghệ An, Diễn Châu, Thanh Hóa … tiến đánh Đông Đô, đến Ninh Bình các quan thuộc nhà Trần và các hào kiệt theo về rất đông, Ngài liền mang quân bản bộ từ Cẩm La, Tống Sơn, Thanh Hóa hội quân cùng tiến đánh các trận lớn tại Bô Cô (Nam Định), trận ở thành Cổ Lộng (Ý Yên, Nam Định), chém được tướng Lữ Nghị, đuổi Tướng Trương Phụ và Mộc Thạnh nhà Minh thua to phải chạy về Đông Đô. Giản Định Đế định đánh tràn vào Thăng Long nhưng Đặng Tất và Nguyễn Cảnh Dị khuyên nên hội đủ quân các lộ về mới có thể đè bẹp được quân thù, nhưng vua Giản Định không cho là phải, lại nghe theo lời dèm pha nên đem Đặng Tất và Nguyễn cảnh Dị giết đi
Sau cái chết oan khốc của cha, Ngài cùng anh trai trưởng là Đặng Dung, tướng Nguyễn Cảnh Chân (Con của Tướng Nguyễn Cảnh Dị) về Nghệ An rước Trần Quý Khoáng (Khuếch) lên làm vua xưng là Trần Trùng Quang.

Nhà Vua Trần Trùng Quang xét đến công trạng của Ngài và các vị anh hùng chiến sĩ, phong cho Ngài tước Hầu; Ngài khiêm tốn không nhận chức, Vua lại thưởng cho Ngài 100 lượng bạc.

Ngài nhận đem về bản ấp (thôn Cẩm La) làm yến tiệc, ban thưởng cho tướng sĩ và quân dân, Ngài còn tặng cho dân Cẩm La 100 quan tiền, rồi Ngài từ dã nhân dân Cẩm La trở về quê quán (La Sơn - Nghệ An).

Chưa đầy một năm sau Ngài mắc bệnh mà mất vào ngày 17 tháng 5 năm 1410; nghe tin, nhân dân làng Cẩm La từ già tới trẻ, gái, trai thương cảm vô cùng, vào tận Nghệ An điếu viếng. Về làng cùng nhau làm một miếu tranh tại bản ấp để thờ Ngài, lấy Thần hiệu của Ngài là Tây Việt Đại Vương, tôn thờ làm Thành Hoàng của làng, Ngày mất của Ngài được nhân dân làm lễ kính viếng. Từ đó nhân dân làm ăn thịnh vượng nhờ có linh ứng phù hộ của Ngài.

Vua Trần Trùng Quang nghe tin Ngài mất rất thương xót một vị công thần có công với nước, nên vua phong sắc và cấp tiền của, lệnh cho dân Cẩm La dựng Đền thờ tướng quân Đặng Quang được xây dựng tại đồng Khang (Cẩm La). Đền tọa Quý, hướng Đinh; hàng năm lấy ngày 17/5 làm ngày húy kỵ; ngày 12 tháng 8 làm ngày Lễ hội làng, bốn mùa cúng tế.

Đến đời Hồng Thuận, Quang Thuận 1460 - 1469; Hồng Đức 1470 – 1497 (Thời vua Lê Thánh Tông) Ngài được Triều Lê tặng sắc phong: “ ĐƯƠNG CẢNH THÀNH HOÀNG VŨ CĂNG UY DŨNG, CÔNG THẦN TÂY VIỆT PHÚC THẦN ĐẠI VƯƠNG”

Đến năm Hồng Phúc thời Vua Anh Tông (tức là Lê Duy Bang 1556 - 1573) Nhà Mạc nổi loạn, nhà vua sai tướng đem quân đánh quân Mạc ở huyện Ngọc Sơn (Tĩnh Gia, Thanh Hóa); khi quân nhà Lê đi qua bản ấp Cẩm La đóng quân gần đền thờ của Ngài, đến đêm được Thần báo mộng sẽ có âm trợ cho quân Nhà Lê giáp chiến, quả nhiên trận đó quân nhà Mạc đại bại.

Đại tướng Lê Bá Ky, Thiết Sơn Bá Trần Trân chiến thắng về triều tấu trình sự việc được Thần âm phù trợ lực cho chiến thắng; nhà Vua liền phong tặng mỹ tự ”PHÚC THẦN THƯỢNG ĐẲNG”, và một đạo sắc phong “UY DUNG VŨ CĂNG CÔNG THẦN HOẰNG LIỆT, TÂY VIỆT VƯƠNG ĐẲNG PHÚC THẦN” cho Ngài; đồng thời chuẩn y cho dân làng Cẩm La hằng năm phải đèn nhang, cúng tế.

Di tích đền thờ tướng quân Đặng Quang (làng Cẩm La, xã Phú Dương, huyện Tống Sơn xưa, nay là thôn Cẩm La, xã Quang Trung thị xã Bỉm Sơn). Năm 1995 đã được Sở văn hóa – thông tin (nay là Sở văn hóa – thể thao và du lịch) tỉnh Thanh Hóa công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp Tỉnh (hiện nay tên của Ngài đã được đặt cho một con đường thuộc xã Quang Trung, thị xã Bỉm Sơn).

Cùng với di tích Chùa Khánh Quang, Đền thờ Từ Thức, Khu mộ cổ Trạch Lâm… Đền thờ Tướng quân Đặng Quang là một trong những di tích lịch sử văn hóa được nhân dân trong vùng thường xuyên chiêm bái.

Rất tiếc, kiến trúc xưa của ngôi đền đã bị chiến tranh phá hoại toàn bộ vào những năm 60, 70 thế kỷ 20. Gần đây nhân dân làng Cẩm La (Quang Trung) mới dựng lại một gian thờ tạm trên nền đất xưa. Do điều kiện kinh phí của thôn Cẩm La và xã Quang Trung khó khăn nên ngôi đền có giá trị văn hóa lịch sử này chưa được phục hồi lại.

Hy vọng rằng với sự quan tâm của các cấp các ngành, các tổ chức, cá nhân hảo tâm trong và ngoài địa bàn chung tay góp công, góp sức sớm phục hồi để phát huy giá trị văn hóa lịch sử của ngôi đền thờ Tướng Quân Đặng Quang - một vị thần đã có công cứu nước, giúp dân.

Trần Đức Hậu

Nguyên TP. VH -TT Thị xã Bỉm sơn